Wat zijn antibacteriële middelen?
Antibacteriële middelen, vaak antibiotica genoemd, zijn geneesmiddelen die bacteriële infecties behandelen door bacteriegroei te remmen of bacteriën te doden. Ze richten zich specifiek op eigenschappen van bacteriën die verschillen van menselijke cellen, zoals de bacteriële celwand, eiwitsynthese-machinerie of DNA-replicatie. Bacteriën zijn eencellige micro-organismen met unieke structuren (bijv. peptidoglycaan in de celwand) die hen onderscheiden van virussen, schimmels en parasieten; antibacteriële middelen werken daarom niet tegen virale of schimmelinfecties.
Afhankelijk van het type antibioticum werken ze bijvoorbeeld door de celwandopbouw te blokkeren, eiwitsynthese te verstoren, DNA-reparatie of -replicatie te remmen of vitale stofwisselingsroutes te blokkeren. Deze gerichte werking maakt antibiotica effectief tegen bacteriën zonder de normale lichaamsprocessen te verstoren.
Wanneer zijn antibacteriële middelen noodzakelijk?
Een antibacteriële behandeling is noodzakelijk bij bewezen of sterk vermoede bacteriële infecties. De keuze voor een middel hangt af van de vermoedelijke verwekker, de plaats van de infectie, patiëntenkenmerken (allergieën, zwangerschap, nier- of leverfunctie) en lokale resistentiepatronen. Veelvoorkomende indicaties zijn:
Ernstige longontsteking en andere luchtweginfecties
Urineweginfecties en nierproblemen
Sepsis en bloedvergiftiging
Bepaalde huid- en wondinfecties
Profylaxe bij hoogrisico klinische ingrepen
Geslachtsziekten veroorzaakt door bacteriën
Juist gebruik — juiste middel, dosis en duur volgens voorschrift — is essentieel voor effectiviteit, voorkomt onnodige bijwerkingen en beperkt de ontwikkeling van antibioticaresistentie. Zelfmedicatie of voortijdig stoppen kan behandeling laten falen en resistentie versterken.
Soorten antibacteriële medicijnen beschikbaar in Nederland
In Nederland zijn meerdere groepen antibacteriële middelen beschikbaar, elk met specifieke werkingsmechanismen en indicaties. Deze middelen zijn alleen verkrijgbaar op recept van een arts of specialist en worden zorgvuldig geselecteerd op basis van de specifieke infectie en patiëntkenmerken.
Beta-lactam antibiotica
Penicillines (bijv. amoxicilline, flucloxacilline) behoren tot de beta-lactamantibiotica en remmen de bacteriële celwandsynthese. Ze worden veel gebruikt bij luchtweg-, oor- en huidinfecties vanwege hun veiligheid en effectiviteit. Cefalosporines zijn ook beta-lactamen met een breder spectrum of andere resistentie-eigenschappen en worden ingezet bij ernstigere of bewezen allergievrije gevallen.
Eiwitsynthese-remmers
Tetracyclines (doxycycline, minocycline) binden aan het 30S-ribosoom en remmen eiwitsynthese. Ze zijn inzetbaar bij ademhalingsinfecties, sommige geslachtsziekten en ontstekingsgerelateerde aandoeningen. Macroliden (azitromycine, claritromycine) remmen het 50S-ribosoom en zijn uitstekende alternatieven bij penicillineallergie of bij atypische verwekkers zoals Mycoplasma en Chlamydia.
DNA-remmers en overige middelen
Fluorochinolonen (ciprofloxacine, levofloxacine) remmen DNA-gyrase en topoisomerase IV, waardoor ze breed inzetbaar zijn bij complexe urineweg- en sommige luchtweginfecties. Ze hebben echter belangrijke bijwerkingen en gebruiksrestricties, vooral bij ouderen. Daarnaast zijn er aminoglycosiden, glycopeptiden en overige middelen voor specifieke indicaties of resistente infecties. De keuze baseert zich op werkzaamheid, bijwerkingenprofiel, lokale resistentie en patiëntkenmerken.
In Nederland wordt het antibioticagebruik zorgvuldig gemonitord door het RIVM en andere gezondheidsinstanties om resistentieontwikkeling tegen te gaan en de effectiviteit voor toekomstige generaties te behouden.
Veelvoorkomende aandoeningen en behandelingen
Antibacteriële middelen worden voorgeschreven voor verschillende soorten bacteriële infecties die veel voorkomen in Nederland. Het is belangrijk om te begrijpen welke aandoeningen behandeld kunnen worden en welke specifieke antibiotica hiervoor geschikt zijn.
Luchtweginfecties
Bij bronchitis en longontsteking worden vaak amoxicilline of doxycycline voorgeschreven. De behandelingsduur varieert meestal tussen 5-10 dagen, afhankelijk van de ernst van de infectie en de gekozen antibioticum.
Urineweginfecties en blaasontsteking
Voor blaasontsteking en andere urineweginfecties zijn nitrofurantoïne, trimethoprim of fosfomycine veelgebruikte eerste keuze antibiotica. Een eenvoudige blaasontsteking wordt meestal behandeld met een 3-5 daagse kuur.
Overige infecties
Huid- en wondinfecties worden vaak behandeld met flucloxacilline of amoxicilline-clavulaanzuur. Voor keel- en oorinfecties is amoxicilline meestal de eerste keus. Bij seksueel overdraagbare aandoeningen zoals chlamydia worden specifieke antibiotica zoals azithromycine of doxycycline gebruikt.
De volgende antibacteriële middelen worden het meest voorgeschreven per aandoening:
Luchtweginfecties: amoxicilline, doxycycline, azithromycine
Urineweginfecties: nitrofurantoïne, trimethoprim, fosfomycine
Huidinfecties: flucloxacilline, amoxicilline-clavulaanzuur
Keel/oorinfecties: amoxicilline, azithromycine
Juist gebruik en veiligheid
Het correct gebruik van antibacteriële middelen is cruciaal voor een effectieve behandeling en het voorkomen van resistentie. In Nederland zijn alle antibiotica uitsluitend verkrijgbaar op voorschrift van een arts, die de juiste diagnose stelt en het meest geschikte middel voorschrijft.
Essentiële gebruiksregels
Het is van het grootste belang om de volledige voorgeschreven kuur af te maken, zelfs wanneer u zich al beter voelt. Het vroegtijdig stoppen kan leiden tot terugkeer van de infectie en resistentieontwikkeling. Neem de medicatie op de voorgeschreven tijdstippen in en respecteer de juiste dosering.
Bij een vergeten dosis neemt u deze zo spoedig mogelijk in, tenzij het bijna tijd is voor de volgende dosis. Neem nooit een dubbele dosis om een gemiste dosis te compenseren.
Veiligheidsaspecten
Antibiotica kunnen interacties hebben met andere medicijnen, waaronder de anticonceptiepil, bloedverdunners en bepaalde pijnstillers. Informeer uw arts altijd over alle medicijnen en supplementen die u gebruikt.
Belangrijke contra-indicaties zijn onder andere:
Bekende allergie voor het specifieke antibioticum
Bepaalde nierziekten bij specifieke antibiotica
Zwangerschap en borstvoeding (medicijnspecifiek)
Bepaalde hartaandoeningen
Raadpleeg altijd uw apotheek of arts bij vragen over gebruik en mogelijke bijwerkingen.
Bijwerkingen en resistentie
Veel voorkomende bijwerkingen
Antibacteriële middelen kunnen verschillende bijwerkingen veroorzaken. De meest voorkomende zijn maag-darmklachten zoals misselijkheid, buikpijn, diarree en braken. Deze ontstaan doordat antibiotica niet alleen schadelijke bacteriën aanpakken, maar ook de nuttige darmbacteriën kunnen verstoren. Ook kunnen hoofdpijn, duizeligheid en huiduitslag optreden.
Allergische reacties
Sommige mensen kunnen allergisch reageren op antibacteriële medicijnen. Lichte allergische reacties uiten zich in huiduitslag, jeuk of zwelling. Bij ernstige allergische reacties zoals ademhalingsproblemen, extreme zwelling van gezicht of keel, of anafylaxie, moet u onmiddellijk medische hulp zoeken of 112 bellen.
Antibioticaresistentie
Onjuist gebruik van antibacteriële middelen kan leiden tot resistentie, waarbij bacteriën ongevoelig worden voor medicijnen. Dit ontstaat door:
Kuur niet afmaken
Verkeerde dosering
Delen van medicijnen met anderen
Gebruik zonder medische indicatie
Neem altijd contact op met uw arts of apotheker bij twijfel over bijwerkingen, geen verbetering na enkele dagen, of wanneer u andere medicijnen gebruikt.
Aankoop en advies in de apotheek
Receptplicht
Alle antibacteriële medicijnen zijn receptplichtig in Nederland. Dit betekent dat u deze alleen kunt verkrijgen met een geldig recept van een arts, tandarts of andere bevoegde zorgverlener. De apotheker controleert het recept zorgvuldig en geeft persoonlijk advies over het juiste gebruik.
Rol van de apotheker
Bij verstrekking stelt de apotheker belangrijke vragen over allergieën, andere medicijnen en uw gezondheid. Bewaar antibacteriële medicijnen op een koele, droge plaats, meestal bij kamertemperatuur, tenzij anders aangegeven. Sommige suspensies moeten in de koelkast.
Lever overgebleven medicijnen altijd in bij de apotheek voor veilige vernietiging. Gebruik deze nooit later of geef ze niet aan anderen. Neem contact op met de apotheek bij vragen over dosering, bijwerkingen, bewaring of interacties met andere medicijnen.
